Determinatie van hout, haar, vezels, turf, teer en steen van de scheepswerven aan de Hogendijk te Zaandam
Rapportnummer 938
| Publicatiedatum 30 november 2017
Auteur Vermeeren, C. & H. van Haaster
Download rapport
Vanaf 1575 en met name in de zeventiende en de achttiende eeuw lagen er tientallen scheepswerven in de Zaanstreek. Het bouwen van schepen was hier relatief goedkoop omdat gebruik gemaakt kon worden van machinaal, door molens gezaagd hout, terwijl dat in de concurrerende steden Amsterdam, Rotterdam, Edam, Hoorn en Enkhuizen niet was toegestaan door tegenwerking van het (met de hand werkende) houtzagersgilde. Ook lagen de benodigde toeleveringsbedrijven zoals zeildoekweverijen en ankersmederijen in de nabije omgeving, waren de arbeidslonen hier laag, en werden de scheepswerven simpel en goedkoop gebouwd op opgeworpen terpen met hergebruikt afvalhout, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de grote scheepsbouwcomplexen van de VOC. In de loop van de achttiende eeuw werd de rol van de Engelse en Franse scheeps-bouwers veel groter omdat daar met behulp van tekeningen gestandaardiseerde schepen werden gemaakt die daardoor goedkoper waren. De scheepswerven in Zaandam sloten in snel tempo, en er werden alleen nog kleine scheepjes voor de binnenvaart gemaakt. Langs de Hogendijk bleef tussen de woonhuizen wel kleinschalige industrie en handel aanwezig.
Tijdens de bouw van het Zaantheater in 1996 werden in de bouwput door amateurarcheologen van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland (AWN), Afdeling Zaanstreek, Waterland en Omstreken resten van een scheepshelling ontdekt, die helaas niet kon worden opgegraven. Toen bij de voormalige scheepswerf Brouwer gebouwd ging worden kon wel archeologisch onderzoek worden uitgevoerd. In 1998 en 1999 werd hier door Jerzy Gawronski, Pieter Floore en Sjeng Dautzenberg opgegraven, waarbij zestiende- en zeventiende-eeuwse huizen werden gevonden, evenals uit klei en afval opgeworpen terpen waarop vier scheepshellingen hadden gelegen. Tussen twee hellingen werd een gebouwtje gevonden met een vloer van klei, teerresten en houtskool, waarschijnlijk het teerhok met vuurplaats, waarin harpuis, teer en pek werden warmgestookt. Tevens werd een achttiende-eeuwse beerput gevonden die op botanische resten is onderzocht door Henk van Haaster. Tijdens het opgraven kwamen ook allerlei gereedschappen en voorwerpen tevoorschijn die thuishoorden op de scheepswerf. Een deel van het hergebruikte constructiehout en de voorwerpen is destijds beschreven en gedetermineerd door Pauline van Rijn. Een ander deel is geconserveerd en beschreven door de Afdeling Vakspecialisten/Monumenten en Archeologie Zaandijk. Deze houten voorwerpen alsmede breeuwsel en voorwerpen van haar en vezels worden nu gepubliceerd en daarom is aan BIAX Consult gevraagd om het materiaal alsnog te determineren. Hout en haaronderzoek is uitgevoerd door de auteurs, de vezels zijn gedetermineerd door Lucy Kubiak-Martens. Foto’s zijn vervaardigd door Wouter van der Meer en microscoopfoto’s door Mark van Waijjen. Naast dit materiaal zijn in tweede instantie ook twee turfjes bekeken op pollen en macroresten door Mark van Waijjen en Henk van Haaster en enkele stenen en teermonsters onderzocht, door respectievelijk Rob Houkes van ‘De Litholoog’ en Henk van Keulen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.